- خیابان شریعتی، پایین تر از پل رومی، پلاک 1758، ساختمان ققنوس
ماه محرم و آیین‌های عزاداری امام حسین (ع)، از مهمترین جلوه‌های فرهنگ ایرانی-اسلامی هستند که در گوشه و کنار ایران به شیوه‌های مختلف انجام می‌گیرند. با نزدیک شدن به ماه محرم و ایام شهادت امام حسین (ع)، تمامی اهالی ایران خود را برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر رسوم و آیین‌های عزاداری آماده می‌کنند. هر چند این مراسم‌ها در بخش‌های مختلف ایران متفاوت است، اما ماهیت مشترکی در میان تمامی آنها وجود دارد و آن ارادت و احترام نسبت به امام حسین (ع) و خاندان و یاران ایشان است.
شهرها و نقاط مختلف ایران هر یک به نحوی خاص در ماه محرم عزاداری کرده و سوگواری خود نسبت به واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) را نشان می‌هند. آیین‌های محرم از معمولاً از روز اول محرم آغاز شده و تا بیستم ماه صفر (اربعین حسینی) به طرق مختلف ادامه دارد. با وجود تمام این تفاوت‌ها، عظمت و سوگ تمامی آیین‌های عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا به اوج خود می‌رسد.
در این مقاله به بررسی تعدادی از مهمترین مراسم‌ها و آیین‌های عزاداری محرم می‌پردازیم.
تعزیه از شناخته‌شده‌ترین مراسم‌هایی است که تقریباً در تمامی نقاط ایران برگزار می‌شود. در آیین نمایشی، افراد با استفاده از شعر به روایت زندگی حضرت محمد (ص) و خاندان مطهرشان می‌پردازند. تعزیه مانند تئاتر یک هنر نمایشی است که با استفاده از اشعار به بیان داستان‌ها و گفتگوها می‌پردازد. تعزیه امام حسین (ع) رایج‌ترین نوع تعزیه است که به بیان واقعه عاشورا می‌پردازد.
تعزیه مراسمی کاملاً ایرانی و شیعی است و در هیچ کجای دیگری در دنیا نمی‌توان مشابه آن را پیدا کرد. به همین دلیل تعزیه در فهرست میراث فرهنگی و معنوی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. هر چند خاستگاه تعزیه مشخص نیست، اما به باور بسیاری از صاحب نظران، مراسم تعزیه ریشه در آیین‌های کهن ایران و سوگواری سیاوش دارد. ایرانیان در گذشته برای کشته شدن سیاوش (شخصیت اساطیری ایران) مراسمی برگزار می‌کردند که سوگ سیاوش، سیاوشان یا سووشون نام داشته است.
مراسم تعزیه در ابتدا در میادین شهرها، حیاط خانه‌ها و یا میان‌سرای کاروانسراها برگزار می‌شده است اما در دوران قاجار با افزایش استقبال از مراسم تعزیه، تکیه‌های مختلفی برای این مهم ساخته شد. مهمترین و بزرگترین تکیه‌ای که در این دوران ساخته شد، تکیه دولت نام داشته است که در جنوب کاخ گلستان تهران و محل امروزه بانک ملی شعبه بازار قرار داشته است.
در مراسم تعزیه یا شبیه خوانی، افراد به دو دسته موافق‌خوان (اولیا) . مخالف‌خوان (اشقیا) تقسیم می‌شوند. اولیا با استفاده از گریم و لباس، نقش بزرگانی مانند امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) و … را دارند در حالیکه اشقیا در نقش افرادی مانند شمر، عمر سعد، خولی و … درمی‌آیند.
بازیگران تعزیه یا شبیه‌خوان‌ها با استفاده از اشعار متعدد و گاه طولانی، به گفتگو با یکدیگر و روایت واقعه عاشورا می‌پردازند. اما علاوه بر قدرت حفظ و بیان اشعار تعزیه، توانایی بازیگری و همچنین توانایی بدنی برای بازسازی صحنه‌های نبرد از دیگر الزامات یک شبیه‌خوان است.
یکی دیگر از آیین‌های ماه محرم که در اغلب نقاط ایران رواج دارد و در ظهر روز عاشورا برگزار می‌شود، مراسم خیمه سوزان است. این مراسم که در بعضی مواقع با تعزیه نیز ترکیب می‌شود، بازسازی ظهر عاشورا و مصیبت‌های وارده به خاندان امام حسین (ع) است.
در مراسم خیمه سوزان، یک یا چند خیمه بزرگ در یک فضای باز برپا می‌شود که یادآور خیمه‌های امام حسین (ع) و اصحاب و خاندانش در روز عاشورا است. طبق روایات تاریخی، پس از شهادت امام حسین (ع) در ظهر روز عاشورا، لشکر کوفه به خیمه‌گاه حضرت حمله کرده و ضمن اسارت خاندان مطهرش و غارت اموال، خیمه‌ها را نیز آتش می‌زنند.
در مراسم خیمه سوزان نیز افرادی با لباس لشکریان عمر سعد به خیمه‌های برپا شده حمله کرده و آنها را آتش می‌زنند. همانگونه که گفته شد، این مراسم می‌تواند با تعزیه نیز همراه شود و شکوه مراسم سوگواری را دوچندان کند.
یکی از مشهورترین مراسم‌های خیمه سوزان، در چهارراه گلوبندک تهران برگزار می‌شود. در روز عاشورا این محل به طور کامل مسدود می‌شود و خیمه‌هایی که از شب پیش ساخته شده‌اند، در ظهر عاشورا به آتش کشیده می‌شوند.
همچنین بعد از این مراسم، دسته کربلایی‌های مقیم تهران همراه با عزاداری خود را به این محل می‌رسانند اما زمانی می‌رسند که خیمه‌ها به طور کامل سوخته‌اند. این دسته نمادی از قبیله بنی اسد هستند که پس از ظهر عاشورا به صحرای کربلا رسیدند.
ماه محرم و سوگواری امام حسین (ع) در هر منطقه ویژگی خاصی دارد، اما بدون شک نخل گردانی اصلی‌ترین سوگواری مناطق مرکزی ایران به‌ویژه استان یزد است. در این مراسم که در ظهر عاشورا برگزار می‌شود، عزاداران در محلی جمع شده و نخل عزاداری را به گردش درمی‌آورند.
نخل سازه چوبی بزرگی است که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است و نخل گردانی نیز تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) به‌شمار می‌رود. در روزهای ابتدایی ماه محرم، نخل‌ها با آداب و وسایل خاصی تزئین می‌شود تا برای مراسم نخل گردانی ظهر روز عاشورا آماده شود.
در ظهر عاشورا، عزاداران خود را به نخل می‌رسانند و با بلند کردن آن، معمولاً 3 بار آن را در دور میدان چرخانده و سپس در جای خود می‌گذارند.
هر چند در نخل گردانی در شهرها و روستاهای متعدد و حتی محلات مختلف یک شهر رواج دارد، اما امروزه مهمترین مراسم‌های نخل گردانی در شهرهای یزد، تفت و میبد انجام می‌شود.
ایرانیان علاوه بر ارادت به حضرت امام حسین (ع)، علاقه بسیار زیادی به حضرت ابوالفضل عباس (ع) نیز دارند و بخش مهمی از رسوم ماه محرم، به سوگواری ایشان اختصاص دارد. یکی از رسوم زیبای محرم که در شهر همدان برگزار می‌شود، سقاداری است.
در این مراسم افراد خاصی به‌دلیل ارادت به حضرت عباس (ع) و پاسداشت از جانفشانی ایشان در راه رساندن آب به امام حسین (ع) و خاندانش، به عنوان سقا حاضر می‌شوند.
سقاداری آداب و رسوم خاصی دارد که مهمترین آن لباس و وسایل اختصاصی این امر است. تعداد وسایل سقاداری در گذشته به 75 عدد می‌رسیده است اما امروزه تعداد این وسایل کمتر شده است. افرادی که قصد دارند در دسته سقاداری حاضر شوند، با آداب خاصی این لباس‌ها را به تن می‌کنند. امروزه پیراهن بلند، سرپوش، شال بلند گردن و روپوشی چرمی که بر روی شانه می‌اندازند (نطع) تنها بازمانده‌های لباس سقاداری هستند.
علاوه بر لباس‌ها، کشکول و جام دیگر وسایل مورد استفاده دسته سقاداری همدان هستند. افراد ریش سفید از کشکول استفاده می‌کنند و جوان‌ترها جام در دست می‌گیرند.
سیب سرخ، یکی دیگر نمادهای آیین سقاداری است که سقاها در درون کشکول و جام‌های خود قرار می‌دهند. افرادی که حاجت و آرزوی خاصی دارند، یکی از این سیب‌ها را برداشته و نذر می‌کنند تا در صورت برآورده شدن، حاجت سال آینده به دسته سقاداران سیب اهدا کنند.
ماه محرم و روز عاشورا نزد ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردار است و به همین دلیل، آیین‌ها و فرهنگ‌های متعددی پیرامون این رویداد شکل گرفته است. در هر گوشه از ایران، شیعیان و علاقه‌مندان امام حسین (ع) در رثای امام شهیدشان به سوگواری می‌پردازند. این سوگواری‌ها که بر مبنای فرهنگ همان منطقه پدید آمده است، جلوه‌ای زیبا از رسوم و فرهنگ متنوع ایران است.
