شب یلدا، گرامیداشت نور و نیکی

یلدا یک واژه سریانی به معنای «زایش» است و «چله» معادل فارسی این کلمه است. علت این نام‌گذاری در ایران باستان آغاز چهل روز اول زمستان بوده که از فردای این شب تا دهم بهمن‌ماه ادامه دارد. آداب ‌و رسوم شب یلدا در ایران و برخی کشورهای همسایه اجراشده و دارای پیشینه‌ی کهنی است.
ایرانیان باستان با جشن گرفتن و گرامیداشت یلدا به استقبال طولانی‌تر شدن تدریجی روزها می‌رفتند. در نیم‌کره شمالی، روزها پس از تاریخ 30 آذر شروع به بلندتر شدن کرده و در آخرین روز بهار به طولانی‌ترین حالت خود می¬رسند. منبع درآمد یا کسب روزی اکثر ایرانیان در قرون گذشته کشاورزی بوده است و همین مقوله باعث شده نسبت به طول روز و شب و مدت تابش خورشید حساس باشند و طولانی بودن روزها برای آنان به معنای زمان بیشتر برای فعالیت در جهت تأمین مایحتاجشان باشد. در باور باستانی 30 آذر آغاز پیروزی خورشید بر تاریکی و بازگشت میترا به زمین است. میترا ایزد مهر بوده و مهرپرستان، یلدا را شب تولد آن می‌دانستند. تاریخ شب یلدا به میلادی متغیر است و در سال‌های مختلف به علت اختلاف جزئی بین تقویم میلادی و شمسی با 20، 21 یا حتی 22 دسامبر هم‌زمان می‌شود.

در این مقاله قصد داریم ابتدا به شرح مختصری از پیشینه این سنت پرداخته و سپس آداب ‌و رسوم شب یلدا را توضیح دهیم. با ما همراه باشید. سرفصل‌های عنوان‌شده در این مقاله عبارت‌اند از:
• پیشینه تاریخی شب یلدا
• آداب ‌و رسوم شب یلدا

[ps2id id=’1′ target=”/]

پیشینه تاریخی شب یلدا

همان‌طور که گفته شد تاریخ شب یلدا مصادف با غروب آفتاب 30 آذر تا طلوع خورشید در یکم دی‌ماه است. ابوریحان بیرونی شب چله را میلاد اکبر نام نهاده است چراکه با انقلاب زمستانی در نیم‌کره شمالی هم‌زمان بوده و پس‌ازآن طول روزها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. اعتقاد کهن مردم به اینکه نور و خورشید نماد نیکی و تاریکی و شب نماد پلیدی است، موجب شده شب یلدا جایگاه ویژه‌ای در اذهان و باورهای آن‌ها داشته باشد. مردم برخی کشورهای همسایه که زمانی از قوم آریایی بوده و هم‌نژاد ایرانیان هستند نیز این شب را جشن می‌گیرند. در منابع مختلف باستانی اسامی دیگری مانند «خور»، «خُره روز» و «خرم روز» هم برای این شب آورده شده است که همگی بار معنایی مثبت داشته و بر خجسته بودن آن تأکیددارند.
در آیین‌های قدیمی برخی مردم تا صبح و طلوع خورشید به انتظار دیدن دوباره آن بیدار مانده و به رسومی مانند نیایش‌های جمعی می‌پرداختند. در اعتقاد آن‌ها خورشید نماد پاکی بود و آن‌ها معتقد بودند که اهریمن پس از طولانی‌ترین تاریکی سال آن را رها کرده تا دوباره به زمین بازگردد. آن‌ها تا صبح برای پیروزی خورشید دعا کرده و دعایی با عنوان «نی ید» می‌خواندند که نوعی شکرانه نعمت بود. روز اول دی تعطیل بود تا شب‌زنده‌داران بتوانند پس از مشاهده غلبه نور بر تاریکی و شبی که با نیایش گذرانده بودند استراحت کنند.

[sc name=”Highlight” text=”یلدا کلمه‌ای با ریشه سریانی به معنای زایش است، که معادل فارسی آن چله بوده و به شب سی‌ام آذر ماه اشاره دارد. تاریخ شب یلدا مصادف با آغاز انقلاب زمستانی و شروع بلندتر شدن روزهاست.” ]

همان‌طور که گفته شد واژه یلدا یک کلمه بیگانه است که مسیحیان مهاجر به ایران، وارد زبان پارسی کرده‌اند. برخی باستان شناسان تاریخ شب یلدا و پیشینه آن را هفت هزار سال تخمین می‌زنند. استناد آن‌ها به سفال‌های کشف‌شده‌ای است که نمادهای ماه‌های ایرانی روی آن‌ها نقش بسته است. ولی به‌طور رسمی حدود 500 سال قبل از میلاد و در زمان حکومت داریوش یکم این شب در تقویم ایرانیان واردشده است.
[irp posts=”2184″ name=”نوروز، میراث کهن ایرانی”]

[irp posts=”2305″ name=”همه‌چیز درباره‌ی چهارشنبه سوری”]

[ps2id id=’2′ target=”/]

آداب ‌و رسوم شب یلدا

مهم‌ترین نکته در این شب گرد هم آمدن افراد خانواده و گرامیداشت شب یلدا در کنار یکدیگر است. از دوران باستان جشن‌های چله به‌صورت گروهی برگزار می‌شد و حتی گاهی همه افراد یک محله برای قصه‌خوانی و شادی کنار هم جمع می‌شدند.
در شب یلدا شعر و قصه‌خوانی یکی از رسوم رایج است. قصه‌های تخیلی و برگرفته از کتاب‌های مشهور ایرانی مانند شاهنامه و شعرهایی از دیوان حافظ که به‌صورت فال برای تک‌تک اعضای خانواده خوانده می‌شود از این ‌دست هستند. این رسم پیشینه‌ای کهن داشته و از زمان‌های دور در طولانی‌ترین شب سال بزرگ‌ترها در هر خانه وظیفه این مثل گویی و قصه‌خوانی را بر عهده داشته‌اند. شعر شب یلدا و فال با حافظ یکی از ارکان اصلی رسوم بوده و معمولاً زینت اصلی اقلام موجود در سفره‌های شب چله، کتاب حافظ است. ایرانیان به حافظ و تفأل به شعرهایش اعتقادی عمیق و قدیمی دارند. در این شب با گشودن حافظ و خواندن شعری که به‌صورت تصادفی انتخاب می‌شود پیشگویی او را برای سال پیش رو تحلیل کرده و به این بهانه اشعار این گنجینه کهن را مرور می‌کنند. شعر شب یلدا برای ایرانیان سمبلی از فرهنگ غنی و تاریخ پر از افتخار سرزمینشان است.

تنقلات و خوراکی‌های خاص بخش دیگری از آداب ‌و رسوم شب یلدا بوده و پیشینه تاریخی دارد. هندوانه و انار که به نمادهای چله تبدیل‌شده‌اند در اعتقاد ایرانیان باستان صحت و سلامت جسم را طی روزهای سرد زمستان حفظ می‌کردند. انار سمبل زایش و رنگ سرخ آن نشان‌دهنده‌ی شادی و نشاط است. تعدد دانه‌های انار موجب ایجاد این تمثیل شده که آن را نشانه باروری و زایش بدانند و در خوانچه شب یلدای عروسان بگذارند. در آیین زرتشتی از برگ و شاخه‌های درخت انار در مراسم مذهبی استفاده می‌شود و آن‌ها انار را میوه‌ای مقدس می‌دانند که حاصل درختی بهشتی است. آجیل و خوراکی‌های مخصوص شب‌نشینی هم که بر سفره شب یلدا گذاشته می‌شوند از دیرباز مرسوم بوده و هم‌اکنون نیز رایج هستند. درگذشته نگهداری میوه‌ها برای شب یلدا به‌راحتی امروز نبوده است. عدم وجود سردخانه‌های صنعتی درگذشته باعث می‌شد که آجیل و خشکبار مانند کشمش و انواع میوه‌های خشک یکی از خوراکی‌های اصلی در این شب باشد. اقلام سفره یلدا در زمان زرتشتیان شامل آتشدان، عطر دان و بَرسَم نیز بوده است. در آن زمان بَرسَم وسیله‌ای برای دعاخوانی بوده که آن را از جنس شاخه گیاهی خاص می‌ساختند. امروزه تهیه شام یا پخت شیرینی و کیک نیز به آداب ‌و رسوم شب یلدا اضافه‌شده و در اکثر خانواده‌های ایرانی شاهد مهمانی‌های صرف شام در این شب هستیم.
برپا کردن آتش هم یکی از رسوم قدیمی است که مخصوصاً در دوره زرتشتیان در تمامی جشن‌ها ازجمله جشن شب چله رعایت می‌شده که با برافروختن آتش و روشن نگه‌داشتن آن، اهریمن و سیاهی را از خود دور می‌کردند. امروزه وجود شمع یا چراغ‌هایی پای سفره شب یلدا نماد همین آیین کهن است.
جالب است بدانید مردم کشورهای پاکستان، تاجیکستان و افغانستان هم این شب را با رسوم خاص خود جشن می‌گیرند. شب یلدا با تمام توصیفاتی که از آن شد یکی از مراسم تاریخی ایرانیان است که هرسال باشکوه‌تر از سال قبل برپا می‌شود تا بهانه‌ای باشد برای گرامیداشت لحظات باهم بودن و یادآوری ارزش و جایگاه خانواده در فرهنگ کشورمان.